Чӑваш чӗлхине ытти тӗрӗк-чӗлхисенчен тата тепӗр пал-лӑ уйӑрса тӑрать. Ку — ламбдаизм. Ҫак термин грек ҫырӑ-вӗнчи /. «ламбда» саспалли ятӗнчен пулса кайнӑ.
80
1. Ламбдаизм тени чӑн малтан чӑваш сӑмахӗсен вӗҫӗн-чи л сасӑ ьитти тӗрӗк чӗлхисенчи ш(~&) сасса тӳрре Еилйияе пӗлтере!т:
ав. тӗр. аГЬппз «шестьдесят» ~ чӑв. утмӑл, отмӑл ~ гут. алг-
мыш;
_^_»— Ъеӑ «пять»«чӑв. пилӗк (пиллӗк)^тут. биш;
_»— еӑгЬ- «слышать»~чӑв. илт ~*тут. ишет;
_»— еӑ[к «дверь»«чӑв. алӑк~тут. ишек;
—»— }е1т1ӑ «семьдесят» ~чӑв. ҫитмӗл ~тут. щитмещ; —»— дгцаӑ «зной, жара, солнӗчный припек»~чӑв. хӗ-
вел~тут. кояш; —»— ^оуиӑ «желоб для воды» — чӑв. хӑвӑл «йолный,
пустотелый» ~тут. куыш; —»— цгъ «зима»^чӑв. хӗл~\тут. кыш; —».— кйтйӑ «серебро»~чӑв. кӗмӗл~тут. квмвш;
— »— 1аӑ «камень» ~ чӑв. чул, чол~ тур. таш; —»— Ий9 Ш «зуб»^чӑв. шӑл~тут. теш;
— »— 4йӑ «сновидение» — чӑв. тӗлӗк, як. туул~тут. теш; —»— *и."ӑ «встречаться»: йиӑ Ьо1 «встречаться, на/галки-
ваться» ^чӑв. тӗл «место»: тӗл пул (пол)~тут. тош «место»;
—»— 1аӑ «внешний вид, облик; наружнай, внешняя сто-рона»~чӑв. тул, тол~тугг. тыш;
— »— 1о1-, 1оӑ «наполняться» ~ чӑв. тул, гол~тут. тыш; —»— 1иӑа «путы, надеваемые на передние ноги лоша-
ди» ~чӑв. тӑлӑ~тут, тышау;
— »— даӑ «слеза»~чӑв. (куҫ)ҫуль—тут. яшь; —»— заӑ «год»~чӑв. ҫул, ҫол~ту\т. яшь «год»;
—»— зшшӑ: 15 ^ипиӑ «дела» ~чӑв. ҫӑмӑл—тут. йдмыш-
2. Ламбдаизм пулса кайни ҫинчен те нумай гипотеза ҫӳрет. Ротацизм ҫинчен каланӑ чух эпир нумай ята асӑнтӑ-мӑр. Ламбдаизм ҫинчен те ҫавсемех ҫырнӑ. Пӗрисем з сасӑ-ран I сасӑ, теприсем / сасӑран ӑ сасӑ пулсӑ кайнӑ, теҫҫӗ. Анчах мӗн тесен шӗ, ак ҫак факта сирсе яма ҫук: ламбда-изм, ротацизм пекех, тахҫан авалхи оасӑсен улшӑнӑвӗ, мӗн-шӗн тесен ӑна эпир чӑваш чӗлхинче кӑна мар, монгол, маньчжур чӗлхисенче те куратпӑр. Сӑмахсем нумай мар, анчах та шанчӑклӑ тӗслӗхсем:
чӑв. чул, чол «камень»«ҫыру монг. сЦауип (К8г ХЩ, 16) - халха-монг. чулуу - бурят, чулун «калм. чолун (ЕгЭСл., 326) — ав. тӗр. *аӑ.
Монгол чӗлхинчи с Иауип сӑмаха тюркологсем тӗрӗкле 1а§ #камснь» сӑмахран аталанса кайнӑ, теҫҫӗ. Ан-чах та г тата г сасӑсем ылмашни ҫинчен вӗрентни ҫак шухӑша хирӗҫлет: шпла пӑхсан, I сасӑ г сасӑран ватӑрах пулса тухать. Тата ҫакна хушар: кор. толь «камень»,
87
эвенк. дӗло «большой камень», яп. йо-Ы «точильный ка-мень»» (ав. яп. М *камень»^коми из)... як. го-<кор. толь (ВЯ, № 3, 1975, 57; тата Роег£ег ТМЕЫ Вй. I, 99). чӑв, ҫул, ҫол «возраст, год жизни; календарный год»^ . ҫыру монг. д*1«калм. арил » бурят. жел;—ав. тӗр.
чӑв. куҫҫуль (куҫ + ҫулӗ) «слеза» «ҫыру монг. *пи-Ъи-8ип> Р ,ш!Ьизип (ВлСГМЯ, 146); — ав. тӗр. |аӑ'; чӑв. тул, тол «внешний вид»~маньчжур. 1и1е «аизвегЬа1Ь»
(К8ж XIII, 18); — ав. тӗр. £аӑ; чӑв. тӗлӗк «сон, сновидение» «маньчжур {.о1§т, 1о1ущ «Тгашп» (К8"2 XIII, Щ\ — ав. тӗр. *йӑ.
3. Ламбдаизм йӗрне венгр чӗлхинче те пӗр сӑмахра кур-ма пулать пек. Паллах ӗнтӗ. авалхи пӑлхар-чӑваш сӑмахӗ-сем венгр чӗлхйне IX ӗмӗрчченех кӗрсе юлнӑ:
чӑв. пелче (=ача кипки) «пеленка» >венгр. Ь61сз6 «колы-бель»; ав. тӗр. Ьеӑхк «колыбель, люлька». Атӑл пӑлхарӗсен палӑкӗсем ҫинче ламбдаизм йӗрӗ ку-рӑйӑть:
чӑв. пил(л)ек «пять»<пӑлх. * ф*4 ; — ав. тӗр. Ъеӑ;
чӑв. ҫул, ҫол «год; возраст жизни»<пӑлх. сД^у '— ав, тӗр. заз;
чӑв. хӗл, хӗлле «зима, зимой»<пӑлх. <1=ь1^ (КовЧБ, 32); — ав. тӗр. дй.
4. Мари чӗлхине кӗнӗ чӑваш сӑмахӗсем те ҫавнах ка-лаҫҫӗ:
чӑв. ҫӑмӑл «дело, надобнооть»>мари сомыл; —ав. тӗр. 1ШШ5;
чӑв. тӗллен (тӗлӗк) «сон, сновидение» + лен) ^ «говоршъ чушь, нести вздор»>мари. телӑнӑш; — ав. .тӗр. *йӑ.
5. Ҫӳлте ҫырнӑ тӗслӗхсене кура, ак мӗн теме пулать: ротацизмпа ламбдаизм йерӗ Алтай чӗлхисен тапхӑрӗнче-нех пырать, мӗншӗв/тесен вӑл чӑваш чӗлхинче кӑна мар, монгол, маньчжур чӗлхисенче те уҫҫӑн курӑнать. Алтай чӗлхисен пӗрлӗхӗ пулнӑ е пулман тесе каличчен малтан ротацизмпа ламбдаизма шута илмелле. Вӗсем Алтай чӗл-хисен тапхӑрӗнчех чӑвашна монгол чӗлхисем пӗр евӗрлӗ пулнине, вӗсем ытти тӗрӗк чӗлхисенчен уйрӑлса тӑнине кӑтартаҫҫӗ. Ҫапла вара, темиҫе пин ҫул каяллах чӑващ чӗлхин хӑйӗн уйрӑм паллисем пулнӑ.